Gezondheidseffecten
Nacht- en ploegenwerk kan schadelijk zijn voor de gezondheid. Het leidt tot verstoringen in de biologische klok en slaappatronen. Bovendien heeft het ook een impact op het sociale en familieleven. Gezondheidseffecten zijn oner meer slaapproblemen, diabetes en hart-en vaatziekten. Het IARC heeft nachtwerk ook ingedeeld als waarschijnlijk kankerverwekkend. Nachtwerk heeft ook gevolgen op het cognitief vermogen en vergroot de kans op fouten.
Gezond roosteren
Nachtwerk volledig vermijden is de beste preventie maar als dat niet kan, is ‘gezond roosteren’ een belangrijke preventiemaatregel. Met gezond roosteren wordt verwezen naar het hanteren van vuistregels bij het opmaken van nacht- en ploegenroosters. De Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) heeft hiervoor een aantal vuistregels uitgewerkt. Alle vuistregels samen toepassen is niet altijd mogelijk maar de bedoeling is zowel om met zoveel mogelijk vuistregels rekening te houden.
Vuistregels voor gezond roosteren
1 Aantal nachtdiensten: optimaal aantal nachtdiensten achter elkaar is 2-3
2 Opkomsttijd: een starttijd van 7:00 uur of later is wenselijk
3 Duur dienstreeks: optimale reeksduur van 3-4 diensten
4 Rotatierichting: voorwaarts roterend rooster, van dag naar avond naar nacht
5 Rotatiesnelheid: 2-3 dezelfde diensten op een rij
6 Aantal rustdagen na een reeks: 2 rustdagen na 4-5 diensten of 3 rustdagen na 6 diensten
7 Duur van de dienst: maximale arbeidsduur per dienst 9 uur (bij nachtdiensten 8 uur)
8 Pauzes: bouw korte pauzes tijdens de dienst in (twee keer 15 min + één keer 30 min)
9 Avonden en (gebroken) weekenden: rekening houden met individuele behoeften
10 Regelmaat: voorkeur voor herkenbaar patroon
11 Aantal uren per week: gemiddeld maximaal 34-38 uur, afhankelijk van de zwaarte
van het rooster
Bron: Richtlijn Nachtwerk en gezondheid, NVAB |
Voorwaarts roteren
Shiftwerk is vaak gebaseerd op drie ploegen (ochtend, middag, nacht) waarbij de werknemers afwisselen tussen de shiften. Een belangrijke vuistregel is om voorwaarts te roteren, dus na de ochtendshift de middag, en na de middagshift de nacht. Voorwaarts roteren sluit beter aan bij onze natuurlijke biologische klok die eerder geneigd is om de dag een uur langer te maken. Hierdoor worden de rustperiodes tussen de verschillende shifts ook efficiënter.
Rotatiesnelheid
Dezelfde shifts te lang aanhouden, is meer belastend dan sneller wisselen. Na twee à drie shifts zou er best al gewisseld worden. Op die manier wordt gewenning vermeden want dat maakt de wissel naar een andere shift extra moeilijk.
Voldoende rust
Ploegenroosters moeten voldoende rustdagen omvatten en zo een evenwicht bieden tussen werk en vrije tijd. Een shift met een lange reeks van werkdagen na elkaar, zeven of meer, vergroot de fysieke en cognitieve belasting.
Ook tijdens de shifts zijn pauzes erg belangrijk. Pauzes inkorten om toch maar vroeger naar huis te gaan, is dus geen goed idee. De NVAB raadt pauzes aan van twee keer een kwartier en één langere van een half uur. Nog beter is om, als het werk het toelaat, de werknemers zelf de momenten te laten kiezen voor het nemen van de pauze. Ook de kwaliteit van de pauze speelt een rol: in een rustige omgeving en met gezonde voeding.
Duur
Hoe lang een shift mag duren hangt af van de aard van het werk en de arbeisomstandigheden. Na acht à negen uur laat de vermoeidheid zich voelen en dalen de prestaties. Dat is zeker zo voor inspannend werk. Daarom zijn shifts van 12 uur af te raden en wordt de duur beter beperkt tot maximaal negen uur. Aangezien nachtwerk extra belastend is, zou een nachtshift niet langer dan 8 uur zmoeten zijn.
’s Morgens starten om 7u?
Het klassiek ploegenstelsel start om 6u ’s morgens. Dat tijdstip is minder goed afgestemd op onze biologische klok. Een uurtje later zou beter zijn maar ligt in de praktijk vaak moeilijker. Later beginnen, betekent minder beschikbare tijd ’s avonds en meer tijdverlies tijdens een drukkere ochtspits. En deze argumenten halen vaak de overhand.
Goed gepland
Een regelmatig werkschema laat werknemers toe om hun werk (en vrije tijd) goed te plannen. Planningen lang genoeg op voorhand communiceren, is dus de boodschap. Een onvoorspelbaar rooster leidt tot stress en zorgt voor ontevredenheid. Wijzigingen op het laatste moment zijn niet altijd te vermijden maar het is belangrijk om vooraf voldoende flexibiliteit in te bouwen en steeds duidelijk te communiceren.
Individuele behoeften
Niet elke medewerker is hetzelfde en het blijft ook belangrijk om de shiften af te stemmen op de individuele behoeften op basis van regelmatig overleg.
