Trauma en schokkende gebeurtenis
Spreken over of kijken naar een trauma wekt al te vaak onmacht en angst op, maar eigenlijk maakt het deel uit van het leven. Iedereen heeft wel een trauma. Je krijgt het soms van je ouders of grootouders door of het kan een onderdeel van een (sub)cultuur zijn. Dat wil dus zeggen dat we een trauma niet enkel bekijken als een schokkende gebeurtenis, maar eerder als een vastgeroeste manier om met pijnlijke situaties om te gaan.
Als er sprake is van trauma, treedt er vaak herhaling op. Doordat er geen andere manier gevonden wordt om het te verwerken, stapelt het ‘gif’ zich op. Mensen en situaties geraken ernstig verziekt en niemand kan nog echt de vinger op de wonde leggen om het te laten genezen: het zit vast.
Een schokkende gebeurtenis is een gebeurtenis die heel plots en onverwacht de kop opsteekt, een gebeurtenis die dicht tegen de dood aanleunt en waar je je compleet machteloos en ontredderd door voelt.
"Schokkende gebeurtenissen staan nu eenmaal in je geheugen gegrift."
N: "Ik was jaren werkzaam als vertrouwenspersoon en preventieadviseur arbeidsveiligheid in de bouwsector, een risicovolle omgeving. Ondanks het feit dat de bouwsector de afgelopen jaren veel veiliger is geworden doordat er meer en meer wordt ingezet op het veiligheidsbewustzijn van de medewerkers, kwam ik in mijn carrière meerdere malen in aanraking met dodelijke en zware arbeidsongevallen. Die schokkende gebeurtenissen hebben uiteraard nog steeds een impact op mij. De term ‘trauma’ ga ik er voor mezelf niet op plakken, maar ik moet wel bekennen dat ik getriggerd word als ik krantenkoppen zie verschijnen als ‘Arbeider bedolven onder puin op bouwwerf’ of ‘Arbeider sterft op bouwwerf’. Zo’n dingen laten mij niet onberoerd. Schokkende gebeurtenissen staan nu eenmaal in je geheugen gegrift.
Voor de slachtoffers en hun familie en vrienden is de impact nog veel groter. Ik zei vroeger altijd tegen ‘mijn mannen’ (zoals ik de arbeiders noemde waarmee ik werkte) dat ik hun partner niet wou leren kennen. Helaas is dat meermaals wel gebeurd, want als preventieadviseur was ik diegene die de slechtnieuwsgesprekken voerde."
Hoe reageren mensen?
Unieke reacties
Er zijn zowel gebeurtenisgebonden als persoonsgebonden factoren waarmee we rekening moeten houden. Bepalende persoonsgebonden factoren zijn: de manier waarop de persoon met vroeger verlies of ingrijpende gebeurtenissen is omgegaan, de leeftijd (jongere mensen zijn kwetsbaarder), de mate van overspanning in de huidige levensfase en de ontwikkelde copingmechanismen.
Dat wil dus zeggen dat elke schokkende gebeurtenis uniek en voor iedereen anders is. Mensen kunnen dezelfde gebeurtenis meemaken, maar heel anders reageren en het heel anders verwerken. Het verwerkingsproces is dus voor iedereen anders.
"Zeker in de bouwsector is het erg belangrijk om na een schokkende gebeurtenis het team bij elkaar te brengen."
N: "Daar kan ik me volledig in vinden. Niet iedereen zal hetzelfde reageren op een bepaalde gebeurtenis en niet iedereen zal die op dezelfde manier verwerken. Zeker in de bouwsector, die beschouwd wordt als een ‘machowereld’ waar er weinig ruimte is voor emotie, is het erg belangrijk om na een schokkende gebeurtenis het team bij elkaar te brengen en voldoende veiligheid te creëren om open te kunnen praten."
Maar ook overeenkomsten
Wij mensen hebben een oerbrein, een reptielenbrein, dat we delen met alle dieren. Dat brein stelt ons in staat om zo te reageren dat we kunnen overleven. De chemische reactie die ontstaat in het lichaam na een schokkende gebeurtenis, is een automatische reactie waar we zelf niet veel controle over hebben. Het gebeurt gewoon.
Die overlevingsreactie kan drie vormen aannemen: vechten, vluchten of bevriezen. Bij die reacties horen de nodige gedachten, gevoelens, gedragingen en gewaarwordingen.
De oerreactie die gericht is op overleven zorgt ervoor dat er adrenaline door ons lichaam raast. Die adrenaline stelt ons in staat om sneller weg te lopen van gevaar, om meer kracht te gebruiken om ons te ‘bevrijden’. De bewustzijnsvernauwing die optreedt, helpt ons om te focussen en gericht te handelen. Onze aderen vernauwen zodat we niet meteen doodbloeden, ons hart slaat sneller en we ademen sneller en vanuit de bovenste luchtwegen. Dat is ook maar best, want ons immuunsysteem hebben we nu toch niet nodig en wordt dus onderdrukt. Alle energie is nodig om te overleven in het hier en nu. Een cadeau van de natuur dus voor wanneer we bijvoorbeeld die beer moesten zien te trotseren die voor ons stond. Nu zijn die gevaarlijke situaties anders: een gasontploffing, het plotse verlies van een collega, een natuurramp, een ernstig arbeidsongeval, een bedreiging van je leven door agressie, ...
Niet enkel eenmalige en grote schokkende gebeurtenis werken ernstig ontregelend. Het gevaar en de dreiging kan ook als sluipend gif aanwezig zijn in minder grootse situaties: de opeenstapeling van microsituaties geeft uiteindelijk dezelfde chemische reacties in het lichaam en laat ons dezelfde mate van machteloosheid en hulpeloosheid ervaren. Daardoor zien we op lange termijn dezelfde effecten als bij een grote schokkende gebeurtenis. Dat wil zeggen dat toxische interacties mensen kunnen traumatiseren, ook al is er schijnbaar ‘niets groots’ gebeurd.
Wat is normaal?
Onze reacties zijn dus eigenlijk overlevingsreacties bij extreme stresssituaties. Het zijn normale reacties (bv. woede, onbegrip, machteloosheid, verdriet) op abnormale situaties. Sommigen schieten in paniek, terwijl anderen gericht handelen en actie ondernemen.
Mensen kunnen dus zeer nuchter en beheerst reageren, maar vaak komt de emotionele lading (bv. trillen, verdwaasd zijn) pas achteraf, als ze in de auto zitten of thuis zijn bijvoorbeeld. Het wil dus niets zeggen als iemand op het moment zelf aangeeft dat het wel gaat en er niets aan de hand is.
Opeengestapelde energie
Op het moment zelf komt er energie vrij in ons lichaam die kan gekanaliseerd worden door te vechten of vluchten. Enkel in de bevriesreactie kan de opeengestapelde energie er niet uit en zal die een soort vuurbal in het lichaam worden: alsof je tegelijk blijft duwen op de rem én het gaspedaal van een auto. Er is een uiterlijke blokkade en toch raast er van alles door het lichaam. Achteraf voelen mensen zich meestal enorm schuldig en beschaamd omdat ze niets deden of - beter gezegd - konden doen.
Dieren in de vrije natuur (prooidieren) geraken ook vaak in een freeze-houding als ze in gevaar zijn. Als het gevaar geweken is, zoeken ze eerst bescherming en veiligheid bij de groep. Nadien schudden ze de energie van zich af en gaan ze verder. We zien dus geen getraumatiseerde dieren in de vrije natuur.
