Toegevoegde waarde van formele beheersystemen

De voor- en nadelen van formele veiligheidsbeheersystemen

Voor deze discussie beperken we ons tot de problematiek van het welzijn op het werk.

Voordelen

Een veiligheidsbeheersysteem kent heel wat voordelen, stellen talrijke westerse auteurs (1) op een vaak nogal intuïtieve wijze (2):

• verminderen van arbeidsongevallen en -incidenten, en hierdoor vermijden van een slechte reputatie;
• continue verbetering van de kwaliteit van de arbeid en arbeidsveiligheid;
• systematische benadering van het welzijn, de gezondheid en de veiligheid van de werknemers;
• doorgroei van het welzijns- en veiligheidsbeleid tot excellentie;
• beheersing van de kosten voor de onderneming die ontstaan door ongevallen, ziekten, stress, burn-out en dergelijke;
• versterking van de motivatie van de werknemers;
• mogelijkheid om het eigen welzijnsbeleid intern of extern te laten beoordelen op een formele wijze;
• ter sprake brengen van het onderwerp ‘veiligheid en welzijn’ op de diverse fora van de onderneming;
• creëren van een verantwoordelijkheidsgevoel onder de werknemers;
• bevorderen van een systematiek voor innovatieve benaderingen van de veiligheid en het welzijn van de werknemers;
• uitbreiden van een reactieve benadering in de richting van een proactieve methodiek voor het beheersen van gevaren en risico’s;
• betere beheersing van de wettelijke eisen die op de onderneming van toepassing zijn en vermijden van geldboetes en juridische kosten;
• vermindering van de verzekeringskosten in sommige gevallen;
• lager personeelsverloop en absenteïsme;
• creëren van een platform waardoor ondernemingen met een veiligheidsbeheersysteem van elkaar kunnen leren, wat het algemene veiligheidsniveau in alle ondernemingen ten goede komt;
• minimaliseren van vertragingen in de productie.

Nadelen
Aan een veiligheidsbeheersysteem zijn ook enkele nadelen verbonden:

• de implementatie van een beheersysteem kost tijd en middelen;
• het beheersysteem is pas effectief als het onderhouden wordt, wat opnieuw financiële middelen vereist;
• veel veiligheidsbeheersystemen brengen extra papierwerk met zich mee;
• voorheen onbekende non-conformiteiten met de wetgeving kunnen worden blootgelegd, waardoor de nadruk zou kunnen komen liggen op het blindelings voldoen aan formele verplichtingen.

Studies over de effecten van veiligheidsbeheersystemen

Met al deze mogelijke voordelen ten opzichte van een beperkt aantal nadelen is het de moeite om na te gaan of ondernemingen deze voordelen ook effectief ondervinden. Hieronder volgen enkele studies uit verschillende landen over het effect van veiligheidsbeheersystemen (vaak gebaseerd op OHSAS 18001) in ondernemingen.

Noorwegen

In een studie (3) bij 226 motorvoertuigengarages (kmo’s) in Noorwegen werd onderzocht of het verplichte nationale veiligheidsbeheersysteem (Internal Control Regulations) een invloed had op de waargenomen veiligheid in deze garages. De onderzoekers deden dat door 721 arbeiders te ondervragen met een tussenperiode van één jaar. Hieruit bleek dat de implementatie van het veiligheidsbeheersysteem een positieve invloed heeft op de tevredenheid van de werknemers, de ondersteuning van collega’s en de participatie in veiligheidsgerelateerde activiteiten op het werk. Daarnaast vond men ook een positieve invloed op psychosociale factoren en veiligheidsgedragingen, én een vermindering van spierpijn bij de werknemers. De kleinste bedrijven hadden het minste vooruitgang geboekt in de implementatie van het beheersysteem; veel kleine bedrijven implementeerden het beheersysteem helemaal niet.

Spanje

In een andere studie (4) werd de veiligheidscultuur onderzocht in 131 OHSAS 18001-gecertificeerde ondernemingen in Spanje. De studie probeerde te achterhalen wat de factoren zijn van een goede veiligheidscultuur. De resultaten tonen aan dat zowel de communicatie als de betrokkenheid van het management een sterke invloed heeft op de veiligheidsresultaten, de tevredenheid van de werknemers en het concurrentievermogen van de OHSAS-gecertificeerde ondernemingen. Het toont aan dat het implementeren van een veiligheidsbeheersysteem en het behalen van een OHSAS-certificaat niet het einde is van een veiligheidstraject, maar het begin van de verdere verbetering van de veiligheidscultuur. Het is slechts een stap naar een hoger doel: de veiligheidscultuur verbeteren door communicatie tussen en betrokkenheid van managers en werknemers.

Iran

Het kan ook interessant zijn om het verschil in veiligheidscultuur te onderzoeken tussen ondernemingen met en ondernemingen zonder een OHSAS 18001-certificaat. In een Iraanse studie (5) bij een beperkt aantal ondernemingen (drie gecertificeerde en drie niet-gecertificeerde) werd dit onderzocht. De bevindingen zijn dat de implementatie van een veiligheidsbeheersysteem op basis van OHSAS 18001 een positieve invloed heeft op de veiligheidscultuur. Daarnaast vond de onderzoeker ook een sterke correlatie met veiligheidstrainingen. De medewerkers die een goede veiligheidstraining hebben gekregen, zijn zich meer bewust van het veiligheidsklimaat en de verbeteringen die zij zelf kunnen maken. Het is onduidelijk of de niet-gecertificeerde ondernemingen uit het onderzoek een OHSAS 18001-veiligheidsbeheersysteem hebben dat niet gecertificeerd is of over helemaal geen OHSAS 18001-beheersysteem beschikken. De inhoud van het artikel geeft een vermoeden van het laatste.

India

Twee Indische onderzoekers (6) legden zich toe op dezelfde vraagstelling als deze uit de hierboven vermelde Iraanse studie. Ze onderzochten acht Indische chemische bedrijven. De bedrijven beschikten over een OHSAS 18001-certificaat, over een ISO 9001-certificaat of over geen enkel certificaat. De resultaten tonen aan dat het behalen van een OHSAS 18001- of een ISO 9001-certificaat een positieve invloed heeft op de veiligheidsmanagementpraktijken en het veiligheidsgedrag. Voor bedrijven met een ISO 9001-certificaat was het effect echter beperkt.

Iran (2)

Een ander Iraans onderzoek (7) bestudeerde het effect van veiligheidsbeheersystemen gebaseerd op OHSAS 18001 op het aantal arbeidsongevallen. Het onderzoek is gebaseerd op dezelfde zes bedrijven als de eerder beschreven Iraanse studie. Uit de resultaten blijkt dat slechts in één bedrijf een vermindering van het aantal ongevallen werd waargenomen na het behalen van een OHSAS 18001-certificaat. Daarmee wordt nog eens bevestigd dat het beheersysteem slechts een hulpmiddel is voor het beheersen van de arbeidsomstandigheden. Het is nog altijd de concrete invulling ervan die effectief voor resultaten zorgt. Aan de andere kant is het resultaat sterk afhankelijk van de vraag of alle incidenten gerapporteerd worden, een gegeven waarover de auteurs schrijven dat ze er geen invloed op hebben. Ook schrijven ze dat andere onderzoekers wel een positieve invloed hebben opgemerkt van een OHSAS-certificatie op de arbeidsongevallen.

Iran (3)

Nog een andere Iraanse studie onderzocht het effect van veiligheidsbeheersystemen op productie-indicatoren (8). Enkele indicatoren zijn: de productiviteit van de werknemers, de hoeveelheid afvalproductie, de productie per werknemer, absenteïsme, personeelsklachten en de omvang van de productie. De resultaten tonen een positieve impact van veiligheidsbeheersystemen op deze productie-indicatoren. Er werd een rechtstreeks verband aangetoond tussen het respecteren van de veiligheidsregels en de optimalisatie van de werkomstandigheden, welke de productie-indicatoren beïnvloeden.

Nederland

De laatste studie (9) brengt ons dichter bij huis. In 2013 interviewde de Nederlandse Stichting Coördinatie Certificatie Managementsystemen voor milieu en veilig en gezond werken 147 bedrijven. De tabel geeft een samenvatting van de resultaten. Aangezien SCCM er baat bij heeft dat formele beheersystemen een toegevoegde waarde hebben in de industrie, kan de stichting niet als volledig onafhankelijk beschouwd worden. Een kritische kijk op de resultaten is dus gewenst.

Algemeen kan gesteld worden dat het introduceren van een veiligheidsbeheersysteem wel degelijk een toegevoegde waarde met zich meebrengt, op voorwaarde dat het om de juiste redenen wordt gedaan (niet enkel om het certificaat te behalen) en dat er voldoende middelen vrijgemaakt worden voor de implementatie en het onderhoud van het beheersysteem.

Tabel: Resultaten van het onderzoek van SCCM (SCCM, 2013)

Studie over de winstgevendheid van ISO 9001 in de dienstensector

Dienstensector

In november 2019 verscheen een uitgebreid artikel over de effectiviteit van ISO 9001 in dienstenorganisaties (10). Het gaat over een onderzoek gevoerd in Chinese ondernemingen en handelt uitsluitend over organisaties uit de dienstensector. Vooral dit laatste is interessant, omdat de meeste onderzoeken over formele beheersystemen doorgingen in de westerse maakindustrie, waar de langste ervaring hiermee werd verworven; in het bijzonder in Spanje werden nogal wat van deze studies uitgevoerd. De resultaten van de Chinese studie zijn belangwekkend voor ons bedrijfsleven, want zoals het artikel van Yan-ying en zijn collega’s stelt, worden formele beheersystemen steeds meer ingevoerd in dienstverlenende ondernemingen en zelfs in overheidsinstanties.

Focus op winstgevendheid

Om de effectiviteit van ISO 9001 in te schatten, beperkten de onderzoekers zich tot de evolutie van de mate van winstgevendheid van de onderzochte ondernemingen. Dat is natuurlijk een erg ruwe indicatie voor het al dan niet succesvol zijn van een systeem van integrale kwaliteitszorg. Bovendien tekenen de auteurs zelf een belangrijke reserve aan bij hun methodiek: werkgevers die nog een lange weg af te leggen hebben inzake een gesystematiseerd aansturen van hun onderneming, zullen erg veel moeten investeren in consultancy en het herstructureren van hun processen om ze conform de normvereisten te maken. Het is dan ook logisch dat hun financiële resultaten in deze tussenperiode, waarbij de energie hoofdzakelijk gaat naar het eigen functioneren en niet naar het tegemoetkomen aan de vragen van klanten, wellicht eerder ondermaats zullen zijn. In het artikel wordt overigens gesteld (eigen vertaling): “Onze analyses geven aan dat, naast het positieve effect op de verkoopcijfers, certificatie een negatief effect heeft op de productiviteit, omdat meer en meer uitgaven gegaan zijn naar het in orde brengen van de gesignaleerde non-conformiteiten die aan bod kwamen tijdens de [externe] audits.”

Moment van certificatie

Het artikel van Yan-ying en collega’s bevat een passage over de invloed van het moment van certificatie. De auteurs van het onderzoek beweren dat een vroegtijdige certificatie commercieel en inhoudelijk belangrijk is: “Certification is a useful instrument for quality signalling”, maar, voegen ze toe, de effectiviteit ervan neemt af wanneer het aantal gecertificeerde ondernemingen blijft stijgen. “As the ISO 9000 certification has become more and more common in the Chinese market, the effectiveness of quality signalling declines with the increasing popularity of the certification. Therefore, later ISO 9000 certification generates fewer additional sales than the earlier ones”. De reden die de auteurs daarvoor aangeven, is dat de first adopters van een managementstandaard doorgaans intrinsiek gemotiveerd zijn om hun procesbeheersing te verfijnen, terwijl het lijkt alsof de latere gegadigden dit vooral doen voor het commerciële belang van het certificaat.

Commerciële waarde = sectorafhankelijk

De commerciële waarde van een certificaat hangt volgens de auteurs in een belangrijke mate af van de sector waarin de onderneming werkzaam is. Potentiële klanten van een automerk bijvoorbeeld (de grotere, gevestigde klanten uitgezonderd) zullen zich doorgaans laten leiden door de evaluaties van gebruikers (wanneer deze algemeen beschikbaar zijn) of van consumentenorganisaties. Zo stelt in ons eigen land Test Aankoop regelmatig de bevindingen inzake de faalfrequentie van merken (onderverdeeld in de beschikbare types) ter beschikking aan het brede publiek; dit leidt tot een rangorde die overheen meerdere jaren verrassend stabiel blijkt. Wanneer dergelijke kwaliteitsrangorden bestaan voor een bepaald product, zal de modale consument – en al zeker leasingmaatschappijen of grote bedrijven met een eigen wagenpark – zich eerder hierdoor laten leiden dan door een certificaat. Eenzelfde redenering geldt voor andere consumptieartikelen, zoals voedingswaren of huishoudelijke apparaten. Het kan de gemiddelde consument weinig schelen of de leverancier/fabrikant van deze artikelen een ISO-certificaat kan voorleggen. Hij zal eerder kijken naar een evaluatie van een consumentenorganisatie die de verhouding tussen kwaliteit en kostprijs voor een bepaald merk in kaart brengt.

Vooral grote ondernemingen

De studie geeft tevens een groot aantal gegevens over de aanwezigheid van een ISO 9001-certificaat in de Chinese sector van de professionele dienstverlening. Weinig verrassend is het dat het vooral grotere ondernemingen zijn die met zo’n certificaat kunnen pronken, en dat het voornamelijk om werkgevers gaat die reeds geruime tijd actief zijn en in de eerste plaats (minstens gedeeltelijk) van buitenlandse origine zijn.